Beýik Britaniýanyň alymlaryna stomatologiýada uly açyş etmek başartdy. Olar dişleri bejermegiň netijeli usulyny işläp düzdüler.

Täze usul ýakyn wagtlarda emeli petikleri (plomba) ulanmagyň ýerini tutamaga ýardam berer. Bu ýerde gürrüň diş dokumasynyň janly sütünli öýjkleriň kömegi bilen özbaşdak dikeldilmegi baradadyr.

Köpden bäri ulanylýan plombalar dişleri ýokarsyndan gorasalar hem, onuň içiniň minerallar bilen baýlaşmagyna täsirini ýetirmeýärler.

Adaty diş petikleriň ýerine, alymlar dişlerdäki boşluklary doldurmak üçin kollagenly biodargaýjy serişdäni ulanarlar. Bu serişde wagtyň geçmegi bilen dargap, bedende döreýän berk diş dokumasyna – dentiniň täze gatlagynyň emele gelmegine mümkinçilik döreder.

Awstraliýa we amerikan alymlaryň topary dürli ýurtlarda adamynyň ukysynyň ortaça dowamlylygyny kesgitlediler. “Lenta.ru” belleýşi ýaly, Russiýada adamlar agşam 22 sag. 43 min. ýatyp, irden 7 sag. 54 min. hem turýarlar we ortaça 9 sag. 20 min. uklaýarlar. Ýaponiýanyň ýaşaýjylary iň az ýatýanlardyr – 7 sag. 16 min.

Iň köp ýatýanlary Argentinada gözlemelidir. Olar 10 sag.16 min ukyda geçirýärler. ABŞ-da ortaça 8 sag. 31 min. ýatýarlar. Öz gezeginde Ýewropada we Günorta Koreýada ukynyň dowamlylygy meňzeşdir – 8 sag. 55 min. we 8 sag. 57 min.

Seljermeleri geçirme bilen, ekspertler belli bir üýtgeşmeleri hem kesgitlediler. Barlag geçirilýän döwründe ( 2006-2012ýý. statistiki maglumatlary göz öňüne tutuldy) ukynyň ortaça dowamlylygy Ýewropada gysgalsa, tersine, Gündogar Aziýada uzalypdyr. ABŞ-da bolsa bu görkeziji üýtgemändir.

Kaliforniýa Uniwersitetiniň alymlary gandaky glýukozanyň derejesini agyrsyz kesgitlemegiň täze usulyny işläp düzdüler. Ýöne bu usul glýukozanyň gandaky derejesini kesgitlemän, adamyň derleme netijesinde bölüp çykarýan deriniň düzümindäki glýukozany barlaýandyr. Bu ýumşy sensor goýlan aýratyn joraplar üstünlikli ýerine ýetirýärler.

Bu jorap-enjam diňe bir takyk seljermäni geçirmän, eýsem toplanan maglumaty ulanyjynyň telefonyna hem iberýändir. Ýörite döredilen sahypada ulanyjynyň bedendäki glýikoza we süýt turşylygynyň derejesi barada sanlar görkezilip, adaty bolmadyk, ýokary duýujylykly sensorlaryň ulanylmagy, bu enjamyň aýratyn häsiýetliligi bolup durýandyr.

Şuňa meňzeş usullary alymlar köpden bäri ulanýarlar. Ýöne käbir ttehniki çäklendirmeler sensorlary egin-eşiklere birleşdirmäge mümkinçilik bermeýärdiler. Nähili hem bolsa, bu oňaýly çözgüt bolup, gözegçiligi 24 sagadyň dowamynda alyp barmaga kömek edýändir. "Jorap" enjamy döredijileriň bellemegine görä, wagtyň geçmegi bilen adaty glýukometrler ulanyşdan galarlar.

Uzak wagtyň dowamynda köriçegäniň uly bolmadyk goşundysy bolan gurçuk görnüşlli ösüntgi (appendix) adam bedeniniň wajyp däl bölegi ýaly hasaplanýardy. Ol barada diňe gaýragoýulmasyz hirurgiki kömegi talap edýän appendisit keseli ýüze çykanda ýatlanýardy. Ýöne soňky barlaglar appendiksiň beden üçin peýdalylygyny subut etdiler. Süýdemdirijileriň 500-den gowrak görnüşiniň aşgazan-içege ulgamy öwrenilip, köp görnüşlerde bu ösüntginiň 30 gezege çenli ulalyp özbaşdak kämilleşýändigi we ýitip gitmeýändigi anyklanyldy. Ondan başga-da, ösüntginiň limfoid dokumasyna baýlygy kesgitlendi. Şeýle açyşlaryň esasynda appendiksiň immun ulgamynyň işjeňligi üçin wajyplygy we onuň goraglylygynyň goşmaça düzüjisi bolýandygy baradaky düşünjeler döredi. Şeýle görnüşli goşundyda bedene peýda berýän bakteriýalaryň hem toplanýandygyny bellemelidir. Immun ulgamynyň mümkinçiliklerine täsir edýändigi üçin hem appendiksi goramagyň möhümdigi nygtalýar. Eger ahyrynda bu ösüntgini aýyrma zerurlygy ýüze çykan halatynda, adamyň immun ulgamynyň gowşap, ony başga usullar bilen taplandyrmaly boljakdygy bellenilýär.

4-nji FEWRAL – RAK KESELINE GARŞY GÖREŞMEGIŇ BÜTINDÜNÝÄ GÜNIDIR

Howply täze döremeler häzirki zaman lukmançylygynda ölümçilige getirýän keselleriň biri bolup, bütin dünýäniň alymlary bu howply keseli bejermäge ýardam berjek islendik mümkinçilikleri öwrenýärler. Alymlaryň çaklamalaryna görä, rak keseli geljekde her ikinji erkek adamyny we her üçünji aýal maşgalany keselçilige getirip biler. Soňky birnäçe ýylda rak keseliniň netijeli bejergisini üpjün etjek köp üstünlikler gazanyldy.

BBC-iň habar bermegine görä, Edinburg Uniwersitetiniň işgärleri ýakyn geljekde uly pandemiýalary (birnäçe epidemiýanyň möçberinde) döredip biljek 37 sany ýokanç keselleri kesgitlediler.

Häzirki günde olar adamlaryň arasynda hem ýaýrama häsiýetini ýüze çykarsalarda, ýaýraň möçberde keselçiligi döredenoklar. Ünsi çekýän wiruslar haýwanlarda duş gelýän ýokançlyklar bolup, häzirki wagtda esasan haýwanlary keselçilige getirýärler. Ýöne belli bir mutasiýalar (özgerişler) netijesinde olaryň adamlaryň arasynda hem ýaýramagy garaşylýandyr. Şeýle häsiýetli wiruslara Ýakyn Gündogar koronawirus respirator sindromy, Ebola wirusy we başga hem çirkeýler arkaly geçirilýän wiruslary degişli edip bolar.

Professor Mark Wulhausyň bellemegine görä: "Ýokanç keselleriň ýaýramagyna gözegçilik etmek wajyp mesele bolup durýandyr, çünki kiçi kynçylyklaryň hem uly kynçylyklara öwrülmegi üçin ekologiýanyň ujypsyz özgermegi ýeterlikdir".

Aýdyň mysal höküminde gyrgyn keseliniň pandemiýasyny (1350-ni ýylda 50 mln. adamyň ömrüni kesdi), AIW-i we 1918-hji hem-de 2009-njy ýyllarda adamlary heläk eden H1N1 dümewiň wirusyny belläp bolýandyr.

Köp wagtyň dowamynda dünýäniň alymlary we lukmanlary hirurgiki bejergilerden soň galýan gelşiksiz ýara ýerleriň, tyglaryň döremegine garşy göreşmegiň usullaryny gözlediler. Pensilwaniýa Uniwersitetiniň işgärleri hirurgiki kesilmelerden soň deri örtüginiň yz galmazdan bitmegini üpjün etjek usuly işläp düzdüler. Tejribeleriň gidişinde ýara yzlaryndan dynmak üçin ýarada ýerleşýän öýjükleri ýag öýjüklerine (adipositler) öwürmegiň zerurlygy kesgitlendi. Operasiýadan soňky dikeldiş döwründe ýara ýerinde gelşiksiz yzyň galmagyna getirýän miofibroblastlar agdyklyk edýär. Alymlar miofibroblastlary ýag öýjüklerine öwürmek barada synanşyklary geçirmegi karar etdiler we tejribäniň gidişinde olara saç follikulalaryny dikeltmek başartdy. Barlaglar netijesinde ýara ýerleriň bitmeginiň esasynda saç follikulalaryň emele gelip, olaryň hem miofibroblastlardan ýag öýjüklerini emele getiriji esasy "serişde" bolup durýandygy kesgitlendi. Follikulalar bolmasa beýle öwrülşik bolup bilmeýär, olaryň bolmagy bolsa ýara ýeriniň yz galdyrmazdan bitmegine güwä geçýändir. Şeýle netijeler geljekde lukmançylygyň ösüşine öz uly täsirini ýetirip, näsaglary geçirilen operasiýalaryň "gelşiksiz yzlaryndan" halas edip bilerler.

ABŞ-da alymlar seksual gatnaşyklary başlamak üçin 18-19 ýaşyň oňaýly bolýandygyny anykladylar. Bu ýaşda adamynyň diňe bir jynsy ulgamy kemala gelmän, eýsem şahsyýet hem öz edýän hereketlerine jogapkärli çemeleşýändir.19 ýaş töweregi ýaş adamlarda psihologiki kämillilik peýda bolýar.

Soragnama bäş müňe golaý ýaş ýigitler we gyzlar gatnaşdylar. Wlad Taýmyň habar bermegine görä, sorag edilenleriň 50%-i öz ilkinji seksual tejribesini 16 ýaşdan ir alypdyrlar.

"Save the Children" guramasynyň oktýabr aýynda çap eden beýannamasyna görä, her 7 sek. dünýäde 15 ýaşa ýetmedik gyzjagazlar durmuşa çykarylýar. Owganystan, Ýemen, Hindistan we Somali ýaly döwletlerde bolsa 10 ýaşly gyzjagazlar özlerinden birnäçe ýaş uly bolan erkek adamlara zorluk bilen durmuşa çykarylýarlar.

Guramanyň bellemegine görä, gyzjagazlar çaga bolmak hukugyndan mahrum edilýär. Olaryň geljegi ilkibaşdan dargadylýar: olar bilim alma we şahsyýet höküminde ösme hukugyny ýitirýärler. Gyzjagazlaryň maşgala we seksual zulumlylygyna duçar bolma howpy ýokarlanýar hem-de olar ir göwreli bolýarlar. Şeýle hem olaryň jynsy gatnaşyklary arkaly geçýän kesellere, şol sanda AIW-e duçar bolma töwekgelligi artýandyr.

Islendik adamynyň bedeni witaminlere we minerallara mätäçdir. Haýsy hem bolsa bir elementiň ýetmezçiligi keselleriň ýüze çykmagyna, immun ulgamynyň gowşamagyna we umumy ýagdaýyň ýaramazlaşmagyna getirip bilýär. Şonuň üçin hem, alymlar haýsy elementiň beden üçin has wajyplygyny anyklamagy karar etdiler.

Geçirilen köp barlaglardan soň, bedende magniý mineralynyň ýetmezçiliginiň çynlakaý kynçylyklara getirjekdigi anyklanyldy. Bu mineralyň ýetmezçiligi infarktyň, insultyň we ýiti ýürek ýetmezçiligiň döreme töwekgelçiligini ýokarlandyrýandyr. Alymlaryň bellemegine görä, magniý adaty ýol bilen, ýagny iýmitiň we içgileriň üsti bilen öwezini dolup bolmaýan minerallaryň hataryna degişlidir. Şol sebäpden hem, lukmanyň maslahatyndan soň, biologiki işjeň goşundylary kabul etmek dogry bolup durýandyr. Iýmit önümleri barada bellenilende bolsa, magniniň ýokary mukdary gara şokoladda, guradylan ir-iýmişlerde, awokado miwesinde, gök otlarda, bananda we balykda saklanýandyr. Ýöne şeýle diýilmegiň, diňe bu önümleri iýmelidigini aňlatmaýar. Bedende magniniň gereginden ýokary mukdarynyň ýygnanmagy hem höwply ýagdaýlary döredip bilýändir. Bedende magniniň ýetmezçiligini ýygy ýüze çykýan kelagyrylar, çakyzanyň tutmagy, ýadawlylyk we sebäpsiz gaharyň gelmegi ýaly alamatlar häsiýetlendirýär. Şeýle alamatlar ýüze çykanda lukmanlar lukmançylyk kömegi üçin ýüz tutmagy we öz iýmitiňiziň düzümine üns bermegi maslahat berýär.

Alymlaryň bellemegine görä, Russiýada öňki agdyklyk edýän wirusyň Merkezi Aziýadan gelen wirus bilen birleşmesinden soň AIW-iň täze görnüşi döredi.

Bu barada D. I. Iwanowskiý adyndaky wirusologiýa institutynyň immunohimiýa barlaghanasynyň bölüm müdüri E. Karamow habar berdi.

"Bizde düýbünden üýtgeşik ýagdaý döredi. Bizde hereket edýän wirus ABŞ-da, Günbatar Ýewropada, Hytaýda we Afrikada belli bolan wirusdan üýtgeşikdir. Ýöne ýagdaýlar düýpleýin we çalt üýtgeýär. Häzir Orta Aziýadan gelýän işçi migrantlar bilen bile täze AG wirusy peýda boldy. Ol esasy rus A1 wirusy bilen birleşip, has howply bolan täze A63 wirusyň döremeginiň sebäbi boldy".

Alymyň aýtmagyna görä, täze wirus köp adamlaryň arasynda, şol sanda Moskwanyň sebitlerinde hem giňden ýaýrady.