Tomus paslynyň gelmegi bilen hemme adamlary dürli mör-möjekleriň, şol sanda çybynlaryň hem çakmagy biynjalyklyga getirýär. Çybynlaryň çakmagy bolsa diňe gijilemä getirmän, dürli ýokanç keselleriň ýaýramagynyň sebäbi hem bolup bilýär.

Öňden belli bolşy ýaly, käbir adamlary çybynlar köp çakýarlar. Edil şu aýratynlyk hem alymlaryň ünsüni çekdi. Soňky barlaglaryň görkezişi ýaly, çybynlary bedeniň ysyny kesgitleýän adamyň gen toparlary özüne çekýär.

Şu soragy öwrenmek maksady bilen Beýik Britaniýanyň alymlary synag geçirdiler we onuň üçin74 adamy saýlap aldylar (bir we aýry ýumurtga öýjüginden emele gelen ekiz jübütleri).

Alymlar her ekiz jübütlerine, ýörite yslaryň ýaýramagy üçin iki deşikli edilip ýasalan turbanyň içine ellerini sokmagy haýyş etdiler. Netijede, alymlar çybynlary göýberenlerinden soň, olaryň dürli ýumurtga öýjüginden bolan ekiz jübütlere dürli gyzyklanma bildirýändikleri anyklanyldy. Bir ýumurtga öýjüginden bolan ekizleriň genetiki topluny meňzeş bolany üçin, çybynlar turbanyň içine deň ýaýraýardylar.

Barlaglar çybynlaryň öz "pidasyny" saýlamagynda onuň genleriniň möhüm orun eýeleýändigini takykladylar.

Häzir alymlar haýsy gen toplumlarynyň bedeniň ysyna jogap berýändiklerini we olaryň haýsysynyň çybynlary özüne çekip ýa-da ürküzip biljekdigini anyklamaga kömek etjek barlaglary başlamagy meýilleşdirýärler.

Barlagyň esasy hünärmeni, professor Jeýms Loganyň aýtmagyna görä, gazanylan açyş çybynlara garşy netijeli serişdäni döretmäge we olar arkaly geçýän ýokanç keselleriň ýaýramagyny peseltmäge kömek edip biler.

Öňden belli bolşy ýaly, çybynlar alkogol kabul eden adamlara duýgurlygy bildirýärler. Hatda bir kürüşge piwo hem olaryň ünsüni çekip bilýär. Barlagçylaryň bellemegine görä, bu ýagdaýda çybynlaryň duýgurlylygy adamynyň deri bilen etanolyň bölünip çykarylýandygy we bedeniň gyzgynynyň ýokarlanýandygy bilen düşündirilýär.

Barlagçylaryň öň belläp geçişleri ýaly, çybynlar adamynyň gan toparynyň görnüşini duýýarlar we birinji we üçünji gan toparly adamlara "gyzyklanma" bildirýärler.

Dem alyşda bölünip çykarylýan kömürturşy gaz hem çybynlaryň özüni alyp barşyna täsirini ýetirip, olar bu himiki elementi 50 m. aralykda duýýarlar. Olaryň ünsüni bir gezekde bu gazyň uly göwrümini (daýaw adamlar) dem alyp çykarýan adamlar çekýärler. Kömürturşy gazdan başga-da, çybynlar der bilen çykýan başga maddalara (ammiak, peşew turşylygy) hem duýgurdyr.

Bir barlagyň kömegi bilen çybynlaryň gara, gök we gyzyl reňkleri gowy görýändikleri we şeýle reňkli egin-eşikleri geýen adamlary has köp çakýandyklary kesgitlendi.

Lukmanlaryň topary uzaga çeken barlag işlerinden soň, ýumurtgalyklaryň ragyny ilkinji alamatlary döremezden öň anyklap bolýandygyny mälim etdiler. 10 ýyla çeken barlaga aýbaşydan galma döwrüne aýak basan aýallaryň 46 müňi gatnaşdylar. Hemme gatnaşyjylaryň saglygyna lukmanlar gözegçilik edip, kadaly ganyň barlagyny geçirýärdiler. Aýallaryň ganynda lukmanlar üýtgeme häsiýetli CA125 belogyň derejesine gözegçilik edýärdiler. Howply çiş dörände bu belok howply täze döreme arkaly örän uly mukdarda işlenilip çykarylýar (ganda CA125 belogy anyklama öňden täze döremeleriň käbir görnüşlerini kesgitlemek üçin ulanylýar).

Barlaga gatnaşyjylarda bu belogyň uly görkezijileri anyklanylandan soň, aýal başga barlaglara ugradylýardy. Britan lukmanlarynyň hödürlän usuly, täze howply döremeleri 90% ýagdaýlarda irki möhletde anyklamaga kömek edýär.

Aýal jyns agzalarynyň howply döremeleriniň getirýän ölümçiliginiň sebäpleriniň arasynda ýumurtgalyklaryň ragy bäşinji orny eýeleýär. Statistiki maglumatlara görä, ýumurtgalygyň ragy anyklanan näsaglaryň ömrüniň uzaklygy 5 ýyldan geçmeýär. Bu bolsa keseliň giçki tapgyrlarda anyklanylyp, bejerginiň netijesiz bolýandygy bilen düşündirilýär.

Bu keseli anyklamagyň kynçylygynyň ýene bir sebäbi hem, alamatlaryň başga bozulmalar bilen meňzeşligindedir (garnyň aşagynda agyrylar, içiň ýellenmegi, täretiň üýtgemegi, ýygy buşukma, ganazlylyk, ysgynsyzlyk).

Şu ýylyň mart aýynda köpçülikleýin habar beriş serişdeleri Günorta Afrikan Respublikasynyň lukmanlarynyň geçiren deňi-taýy bolmadyk operasiýasy barada habar beripdiler. Lukmanlara operasiýanyň kömegi bilen, birnäçe ýyl mundan ozal nädogry we gaýtaüzülmeli sünnet edilmeden soň ujydy kesilip aýrylan oglana başga önelgelilik agzasyny oturtma başardypdy.

Üç aýdan soň näsag öz seksual durmuşynyň kadalaşandygyny begenç bilen äşgär eden bolsa, ýakyn günlerde onuň basym ata bolmaga taýynlanýandygy belli boldy.

Agzany oturtma operasiýasyna ýolbaşçylyk eden lukman Andre wann der Merwe, öz näsagynyň häzir özüni gowy duýýandygyny we onuň gelinliginiň çaga garaşýandygyny belledi. Lukmanyň sözlerine görä, operasiýadan soň näsagyň peşew çykaryş kanalynyň işjeňligi we önelgelilik ulgamy tutuşlaýyn dikeldilipdi we näsag çaga barada arzuw edýärdi. Ýöne hiç kim bu arzuwlaryň beýle çalt amala aşjakdygyny aňlamaýardy.

Häzir geljekki ene atalygy subut etme barlagyny geçmäge taýynlanýar. Lukmanlaryň pikirine görä bu barlagy geçirme zerur bolup, eger ujydy oturdylan oglanyň atalygy subut edilse, bu lukmançylykda geçirilen deňi-taýy bolmadyk operasiýanyň görnüşi bolar. Çünki bu birinji geçirilen şowly operasiýa bolup, ondan öňki geçirilen synanşyklar şowsuzlyga uçrapdy.

Ýeri gelende aýdylsa, kämillik ýaşyna ýeten afrikan oglanlarynyň arasynda sünnet etdirme has giň gerim alýar. Ýöne diňe Günorta Afrikan Respublikasynda her ýyl nädogry geçirilen sünnet edilmeden soň 250 golaý ýaş oglanlar öz önelgelilik agzalaryndan jyda düşýärler.

Habar beriş agentliginiň habar bermegine görä, amerikan şäheri bolan Detroýtda (Miçigan ştaty) dünýäde iň garry aýal bolan, 117 ýaşly Džeralien Telli aradan çykdy.

Džeralien Telli öz 116-njy doglan gününi 23-nji maýda belläp geçipdi. Žurnalistleriň uzak ýaşamagyň syrlary baradaky soraglaryna jogap berip aýal şeýle diýipdi: "Men aýratyn bir maslahat berip biljek däl. Hemme zat Allanyň emri bilen bolýar".

Şeýle hormatly ýaş Džeralien Tellä durmuşdan lezzet almaga bökdençlik döredenokdy: ol balyk tutmagy gowy görýärdi, bagbançylyk bilen meşgullanýardy we ot ormagy halaýardy.

Indi dünýäniň iň garry ýaşaýjysy höküminde Nýu-Ýorkda ýaşaýan, 115 ýaşly Sýuzanna Muşatt Džons bellenilýär. Ýer ýüzünde ýaşan iň uly ýaşuly höküminde fransuz aýaly Žanna Luiza Kalman hasaplanýar. Ol 1997-nji ýylda 122 ýaşynyň içinde aradan çykypdy.

100 ýaşdan geçen adamlaryň aglaba bölegi Ýaponiýada (51 müňe golaý) we ABŞ-da (53 müňe golaý) ýaşaýar.

Aýallaryň aglaba bölegi jynshanany ýuwma çäresiniň ýokançlyklardan goranmaga we ýaramaz yslary aýyrmaga kömek edýändigine ynanýarlar. Hakykatda bolsa bu bejerginiň täsiri ol diýen peýdaly däldir.

Lukmançylygyň doktory Eliza Ross jynshananyň öz-özünden arassalanmaga ukybynyň bardygy sebäpli, aýallara onuň içini ýygy ýuwmagy maslahat bermeýär. Sebäpsiz, ýygy ýuwulmalar onuň içinden peýdaly bakteriýalaryň ýuwlup aýrylyp, zyýanly ýokançlyklaryň ösmegine getirýän turşulyk-aşgar deňagramlylygynyň üýtgemeginiň sebäbi bolýar. Ondan başga-da, ýuwma üçin niýetlenen erginler allergiki täsirliligiň döremeginiň sebäbi bolup bilerler.

Eliza Rossyň bellemegine görä, her aýalyň özüne mahsus ysynyň bolmagy we onuň aýbaşy halkasynyň döwrüne we kabul edilýän önümleriň görnüşine baglylykda üýtgemegi adaty fiziologiki ýagdaýdyr. Meselem, sogan we sarymsak ýaly önümler aýalyň özüne mahsus bolan ysyny has hem güýjedip bilýär.

Doktor Ross aýallara diňe daşky jyns agzalary mylaýym suw bilen ýuwmagy maslahat berip, dürli ysly sabynlaryň derini guradýandygy sebäpli seýrek ulanylmalydygyny belleýär.

Ekspertiň bellemegine görä, jyns agzalaryň ysynyň üýtgemegi, eger ol kadasyz bölünip çykmalar bilen utgaşykda ýüze çykýan bolsa aýalyň saglygynda üýtgemeleriň bardygyndan habar berip biler. Kadasyz üýtgemeleriň ýüze çykandygyndan jyns agzalarda döreýän örgünler hem şaýatlyk edýär. Şonuň ýaly ýagdaýlarda sebäpleri anyklap, degişli bejergi geçirmek üçin lukmana ýüz tutma hökmany bolup durýandyr.
 

Şu ýylyň maý aýynda Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda ýerleşýän "Save the Children", ýagny "Çagalary halas etmek" atly garaşsyz gurama dünýäde sagdyn eneligiň ýagdaýlary boýunça (World’s Mothers’ report) ýyllyk hasabatyny çap etdi. Hasabat 179 ýurtda ýaşaýan çaga dogran eneleriň ýagdaýlaryna ser salyp, netijeleri "indeks" görnüşinde jemleýär (Mother’s Index). Türkmenistan 179 ýurtlaryň arasynda 99-njy orny eýeleýär. Indeks bäş sany kriteriýany içine alýar: eneleriň saglygy, çagalaryň saglygy, eneleriň bilim, ygdysady we syýasy taýdan jemgyýetlerinde tutýän orunlary we mümkünçilikleri. 2000-nji ýyldan başlap çap edilip gelinýän bu ýyllyk hasabatda ene bolmak üçin iň amatly we howply ýurtlaryň sanawy görkezilýär.

Barlaglaryň gidişinde alymlar 30 müň adamynyň maglumatlaryny öwrendiler. Ondan başga-da, barlagçylar 12 müň süýji keselli meýletinçileriň kesel taryhlaryna we 17 müň deňeşdirme üçin saýlanan adamlaryň ýagdaýyna seljerme geçirdiler. Netijede, alymlar ertirlik wagty iýilýän dürli şüleleriň süýji keseliniň döreme ähtimallygyny iki esse peseldýändigini subut etdiler.

Şüleleriň peýdaly häsiýeti olarda saklanýan süýümleriň mukdary bilen düşündirilýändir. Hünärmenleriň kesgitlemegine görä, şüleler bilen kadaly ertirlik edinýän adamlarda, bu önümleri seýrek iýýän adamlar bilen deňeşdirlende, süýji keseliniň döreme ähtimallygy 18% pesdir.

Halkara alymlaryň topary bu ýokançlyga 800-den gowrak düýeleri barladylar. Iki ýaşly haýwanlaryň 90%-den gowragynda bu wirus bilen ýokuşma ýüze çykaryldy. Has hem bu wirus ýaş düýeleriň arasynda ýaýrawa eýedir.

Alymlar maldarçylykda geçirilmeli üýtgetmeleriň, bu wirusyň adamlaryň arasynda ýaýrama derejesini peseldip biljekdigini belleýärler.

Barlaglaryň netijeleri Emerging Infectious Diseases žurnalynda çap edildi.

Angliýanyň Ekseter Uniwersitetiniň barlagçylary, her günki aýdym aýtmalaryň ukyda dem alma bilen bagly bozulmalaryň öňüni alyp biljekdigini äşgär etdiler.

Kentlewük we damak myşsalarynyň gowşaklygy horlamanyň sebäpleriniň biri bolup durýar. Sesiň dogry çykmagyny gazanmaga kömek edýän ýörite sapaklar ol myşsalary türgenleşdirmäge ýardam berýärler. Otolaringolog (Lor) lukmany Malkolm Hilton şeýle maşklary öz barlagynda ulandy.

Hünärmen öz barlagyna horlamadan we ukyda dem alşyň bozulmalaryndan ejir çekýän 127 adamyny gatnaşmaga çagyryp, olary iki topara böldi. Birinji toparyň gatnaşyjylary 3 aýyň dowamynda myşsalary türgenleşdiriji 20 minutlyk maşklary ýerine ýetirdiler. Sapaklar çylşyrymly bolman, gatnaşyjylaryň pikirine görä, olary aňsatlyk bilen ýerine ýetirip bolýardy. Ikinji topar deňeşdirmek üçin goýuldy.

Netijeler, hödürlenen aýdym aýtma usuly bilen işlän toparyň gatnaşyjylarynyň seýrek we ýuwaş horlap, olaryň ukysynyň hiliniň gowulaşandygyny beýan etdi. Öz işiniň netijelerini lukman International Journal of Otolaryngology and Head and Neck Surgery ylmy žurnalynda çap etdi.

Maastriht Uniwersitetine degişli golland alymlarynyň bellemegine görä, bir gysym maňzyň kadaly iýilmegi biwagt bolup biljek ölümçiligiň öňüni almaga kömek edip biler.

Barlagyň barşynda alymlar 55-69 ýaş aralygyndaky golland erkek adamlarynyň we aýallaryň durmuşyna degişli maglumatlary öwrendiler we hemme meýletinçileriň ýaşaýyş düzgünini we iýmitleniş häsiýetini synladylar. Ondan soň, barlagçylar 10 ýylyň dowamynda olaryň ölümçilik derejesine syn etdiler.

Netijeler, günde azyndan 10 gr. maňyzlaryň haýsy-da bolsa bir görnüşini (grek hozy, findik, hindi hozy-keşýu, arahis) kabul edýän adamlaryň arasynda, 10 ýylyň dowamynda biwagt ýüze çykýan ölümçiligiň döreme ähtimallygynyň 23% peselendigini aýan etdi. Barlagçylar arahis ýagyny köp mukdarda ýagy we duzy saklaýandygy sebäpli zyýanly hasaplaýarlar.

Ekspertler maňyzlaryň kadaly kabul edilmeginiň howply täze döremeler, süýji keseli, dem alyş we nerw ulgamyny weýran ediji keseller bilen bagly ölümçilikden gorap biljekdigi barada düşündiriş berýärler.

Şeýle-de, hünärmenler maňyz iýmä ýykgyn edýän adamlaryň dogry iýmitlenmäge ymtylyp, köp mukdarda gök önümleri we ir-iýmişleri kabul edýändigini we zyýanly önümlerden gaça durýandygyny belleýärler.