Birnäçe aýlaryň dowamynda doglan çaganyň durmuşynda onuň enesi iň esasy we ýakyn adam bolup durýar. Dogrudan hem, ene esasy wezipäni ýerine ýetirýär – ejiz çaganyň zerurlyklaryny (iýmitlendirme, ýylylykda, arassaçylykda saklama, aragatnaşygy, howpsuzlygy üpjün etmekde) kanagatlandyrýar. Emma çaga biraz ulalansoň, ol onuň durmuşynda ýene bir ýakyn adamynyň – atanyň bardygyny duýup başlaýar. Psihologlaryň bellemegine görä, jynsy degişlilige garamazdan atanyň bar bolmaklygy we onuň çaga terbiýesine gatnaşmagy çaga üçin zerur bolan ýagdaýlaryň biri bolup durýandyr.

Jemgyýet gatnaşyklarynyň üýtgemegi bilen maşgalada atanyň esasy wezipesi diňe gazanç etme we ekleme bilen çäklenmän, çaganyň terbiýesine we şahsyýet bolup ýetişmegine uly goşant goşup, onuň käbir pursatlarda enäniň terbiýesinden üýtgeşik terbiýe usullaryny ulanyp bilýändigi bellidir.

Belli bolşy ýaly, sosial ulgamlarynyň aragatnaşyk serişdesi höküminde has elýeterli we amatly bolany üçin türkmen ýaşlarynyň arasynda olaryň meşhurlygy günsaýyn artýar. Häzirki wagta LINE biziň ýurdumyzda ulanylýan iň meşhur sosial ulgamlaryň biri bolup durýar. Onuň kömegi bilen ýaşlar diňe biri-biri barada maglumat alma bilen kanagatlanman, eýsem bilmezlikden geljekde özlerini howply ýagdaýlara saljak suratlaryny hem goýýarlar.

Tehnologiýalaryň ösmegi adamzadyň durmuşynda täze mümkinçilikleri we amatlyklary döredýär. Mysal üçin, geçen döwürlerde uzak ýerlere hat ugradyp onuň jogabyny almak üçin aýlar we ýyllar sarp edilýärdi. Internediň ösmegi hat iberip almak üçin sarp edilýän wagty birnäçe sekunda çenli azaltdy. Ýöne, hemme taýagyň iki ujynyň bolşy ýaly, bu mümkinçiligi betniýetli maksat bilen hem ulanyp bolýar. Sekstiň hem şuňa mysal bolup biler.

Birnäçe ýyllaryň dowamynda dünýäniň köp ýurtlarynda 1-nji oktýabr gartaşan adamlaryň Halkara güni höküminde bellenip geçilýär.

1982-nji ýylda Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasynyň garrylyk döwrüniň kynçylyklary boýunça kabul eden taslamasy esasynda, Birleşen Milletler Guramasy 1990-njy ýylyň 14-nji dekabrynda her ýylyň 1-nji oktýabryny gartaşan adamlaryň Halkara güni diýip bellemekligi yglan etdi. Ilkibaşdan gartaşan adamlaryň gününi Ýewropada, ondan soň bolsa Amerikada, 1990-njy ýylyň ahyrynda dünýäniň hemme ýerinde belläp ugradylar. Gartaşan adamlaryň güni Skandinawiýa ýurtlarynda her ýyl uly gerim bilen bellenilip geçilýär. 1-nji oktýabrda gartaşan adamlaryň jemgyýetdaky orny we olaryň hukuklaryny goramaga bagyşlanan konferensiýalar, kongresler, festiwallar gurnalýar. Jemgyýetçilik guramalary we fondlar dürli ynsanperwerlik işlerini geçirýärler.

Soňky döwürde ýetginjeklere degişli kynçylyklaryň häsiýeti hem üýtgemä ýykgyn edýär. Kynçylyk höküminde diňe bir neşekeşlik ýa-da arakhorluk ýaly meseleleri göz astyna almanymyzda, kompýuter oýunlaryna aşa gyzykma we gepleşikde paýyş sözleri ulanma ýaly kynçylyklara hem täze asyrymyz bizi duçar etdi. Eýsem, näme üçin ulularyň garşylygyna garamazdan, ýetginjekler üçin gepleşigiň ýaramaz görnüşini ulanma şeýle zerur bolup durýarka?

Haçanda çagalar ýetginjek ýaşa ýetenlerinde, olar isleseler-islemeseler öz söz baýlygyny paýyş sözlerden dolduryp dostlary bilen gepleşikde ulanyp başlaýarlar. Paýyş sözleriniň anygyna ýetmän, olar şol sözleri ulanmaga endik bolýarlar, emma ýetýän bolsalar hem, deň-duşlaryň arasynda bet, garaşsyz we hiç zatdan gorkmaýan uly adamlara meňzejek bolup ulanýarlar.

Aýbaşy bozulmalarynyň dürli görnüşleriniň ýüze çykmagy iň ýygy duş gelýän ginekologiki bozulmalar bolup durýandyr. Adatça aýbaşy halkasynyň bozulmagy aýalyň bedeninde ýüze çykan näsazlyklardan habar berip, lukmanyň maslahatyny talap edýändir. Aýbaşy bozulmalary beden gormonlarynyň işläp çykarylmagynyň üýtgemegine bagly diýlip hasaplansa hem, bu bozulma hemişe jyns gormonlaryna bagly bolup hem durmaýar. Onuň sebäpleri galkan şekilli mäziň, böwreküsti mäziň ýa-da gipofiz mäziniň işiniň üýtgemeleri görnüşinde hem ýüze çykyp bilýändir.

Aýbaşy näme?

"Men bilimi diňe bir öz tejribämden alman, başgalaryň tejribesinden hem alýaryn" diýip Lýudwig Witgenşteýn awstriýaly filosof belläpdir. Elbetde, saýtymyz üçin wajyp bolan, saglyk, sagdyn ýaşaýyş, ekologiýa we ekologik saglyga degişli meseleleriň çözgüdini daşary ýurtly we bize ýakyn ýerleşýän ýurtlardaky döwürdeşlerimiziň öz ýaşaýan sebitlerinde çözüşleri, alyp barýan işleri, toplan tejribeleri barada bilme biz üçin hem peýdaly bolardy. Biziň şu günki söhbetdeşimiz, Özbegistanda maýyplyk meseleleri boýunça bilermen, programmalaryň konsultanty Mir Bek biziň habarçymyzyň soraglaryna jogap berýär.

1. "Istiqboly" döretmek baradaky pikire kim geldi we şol pikire nädip gelindi?

Täze iş ýere gelenimizde, ol ýerde nähili adamlaryň işleýändigi we olaryň özara gatnaşyklary barada biz birbada bilip bilmeýäris. Käbir adamlar diýseň ýeňillik bilen iş kollektiwine goşulyp, özüni öňden bäri işläp gelýän ýaly alyp barmaga başarýarlar. Olar işgärler bilen basym dil tapyp, goşulyşýarlar. Emma gynansakda, hemme adamlarda beýle aňsat ýakynlaşma endigi duş gelmeýär. Şonuň üçin hem, täze edaranyň gapysyny açanymyzda biziň köpümizi bir sorag alada goýýar "Men nädip gysga wagtyň içinde iş kollektiwine goşulyşyp bilerin?"

Häzirki wagtda Bodibilding sporty bilen meşgullanýan sport türgenleri kilogramlap proteinli (belokly) içgileri satyn alýarlar we maşk etmezden öň we soň kabul etmäge çalyşýarlar. Elbetde her kim myşsa agramyny artdyryp, gerekmejek ýagdan dynmagy isleýär. Protein içgileriniň we başga-da iýmit goşundylarynyň görnüşleri köp, emma biz olaryň görnüşleri barada däl-de, gerekli bolan mukdary, ulanyşy, peýdalary we bar bolan zyýanly taraplary barada söz açmagy dogry bildik.

Siziň öz mekdebe geýen mekdep egin-eşigiňiz ýadyňyza düşýärmi? Belki, siziň ýadyňyza düşýändir, ýöne siz ony gowy görýärdiňizmi? Megerem, köplenç ýagdaýda siziň berjek jogabyňyz ýetginjekleriň berýän "ýok" diýen jogaby bilen deň bolar. Ýaşlar düzgünleri, berk tutulmagy we gözegçiligi halamaýarlar (seret makala "Ene-atalara maslahat: Çagany nädip ýaramaz toparlardan goramaly?"). Ýörite saýlanan mekdep eşigi – bu gözegçiligiň we terbiýelemegiň bir görnüşidir, şonuň üçin ýetginjekleriň köpüsi ony ýakmaga-da taýýar.

Siziň ýadyňyzdamy, öň rus we türkmen bölümlerinde okaýan okuwçylaryň ýörite mekdep eşigi meňzeşmidi? Rus bölüminde okaýan gyzlar üçin ýokarsy ak gysga köýnekdi (bluzka), türkmen bölüminde okaýan gyzlar bolsa uzyn ýaşyl köýnek, üstünden ak öňlük geýýärdiler. Oglanlar bolsa penjek geýýärdiler. Käbir mekdepler öz aýratyn egin-eşiklerini ulanýardylar. Mysal üçin, goýy gyzyl reňkdäki egin-eşik, ýaşyl reňkdäki matadan tikilen ýubkalar, kürtekçe we ak gysga köýnek ýa-da dörtburç suratly matadan tikilen ýubkalar we penjekler. Okuwçylaryň egin-eşigini görüp, çaganyň haýsy mekdepde okaýanyny we näçinji synpdadygyny aýdyp bolýardy.

Häzirki döwürde biziň jemgyýetimizde baglanşylýan garyndaşara nkalaryň sany azalyberenok. Dogry, Ýewropa ýurtlarynda we Demirgazyk Amerikada beýle nikalaryň sany 1%-den ýokary däl, ýöne Aziýa ýurtlarynda olaryň sanynyň ýokary bolmagy syn edilýär.

Türkmenistanda garyndaşara nikalaryň derejesi barada anyk maglumat ýok, ýöne biziň jemgyýetimizde hem baglanşylýan şeýle nikalaryň sany öňki ýyllar bilen deňeşdirlende biraz peseldi. Bu peselmäni bolsa ilki bilen ýaşlaryň gözýetiminiň giňelmegi, migrasiýanyň ýokarlanmagy bilen düşündirip bolar. Oňa garamazdan, ýaşuly nesliň pikirine görä, garyndaşara nikalar öz berkligi we agzybirligi bilen tapawutlanyp, guda bolan maşgalalaryň maddy we ruhy gymmatlyklaryny saklamaga ýardam berýär. Onuň şeýledigini tassyklaýan ýa-da ret edýän maglumatlar ýok, ýöne bu nikalaryň täze, doguljak nesil üçin howplydygy barada lukmanlaryň düşündirişleri aýratyn ünsi talap edýär.